Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego

J.K. – No cóż… Ja mogę tylko powiedzieć, że bardzo przeżyłem jego śmierć i długo zastanawiałem się, czy w ogóle o tym pisać. Bo znowu z domu wyniosłem powściągliwość i niechęć do ostentacji. Nie lubię chodzić na pogrzeby, nie przepadam za przemówieniami okolicznościowymi. Bardzo długo trawiłem w sobie tę myśl, trwało to od lipca 1980, kiedy Wysocki zmarł, do listopada, kiedy napisałem ten utwór. Pamiętam, że zaczęło się od trawestacji jego słów: “Z bani, po biełomu, priwiezli iz Sibiri w Sibir”. Ja to zamieniłem na “droga z piekła do piekła”, co od razu narzuciło temu utworowi pewien uniwersalizm.
I zdałem sobie sprawę, że pisząc dla niego epitafium, mogę napisać taki fresk o Rosji, a w zasadzie o całym systemie. Stąd szerokie odniesienia do Bułhakowa, Dostojewskiego, a nawet Dantego. Chciałem, aby utwór miał jak najbardziej uniwersalny charakter. A że jest to taka bachtinowska wędrówka, więc wszystko można tam było pomieścić, również i własne wspomnienia z Rosji, i alkohol, i ceremonie komunistyczne, i życie prostych ludzi, i te biesy potworne, kiedy śmiercią dla artysty nie jest zabicie go, tylko pogrążenie w zapomnieniu, unicestwienie pamięci o nim.
Tu są bardzo uniwersalne symbole, chodziło tylko o wybranie optymalnej formuły, którą znalazłem w postaci kręgów piekła. Z dwoma refrenami. Pierwszy jest luźnym tłumaczeniem i cytatem muzycznym z “Bańki po biełomu”, która dla mnie jest najwspanialszą pieśnią Wysockiego. Tego u mnie akurat nie ma, ale chodzi o to, że człowiek chciałby się oczyścić z tego brudu, który go obrósł, ale w pewnym momencie rezygnuje, bo zdaje sobie sprawę, że ten brud, to, czym przesiąkł, ten koszmar, jest jedyną racją jego istnienia. To jest jedna z ważniejszych myśli, które zrozumiałem i które chciałem przekazać. Myśl szalenie istotna po 1989 roku, kiedy ludzie tak powierzchownie zmyli z siebie wszystkie brudy, pozwalali pomniki i teraz już nie pamiętają, jak było.

G.P. – O odbiorze “Epitafium…” w Rosji wiele mówiła mi znawczyni twórczości Wysockiego p. Marlena Zimna. Również i to, że ująłeś Rosjan tonem współczucia dla ich narodu, tonem pozbawionym poczucia wyższości, tak częstego w zachowaniach nas – Polaków.

J.K. – Ja nie wiem, może oni to odbierają jako ton współczucia czy chęć zrozumienia, natomiast mechanizm jest tu inny. I to nie tylko przy Wysockim i Rosjanach. Ja po prostu bez reszty identyfikuję się z tzw. podmiotem lirycznym. Kiedy śpiewam o Rosji – jestem Rosjaninem, kiedy śpiewam o Pompei – jestem Pompejańczykiem. Może to głupio zabrzmi: to jest metoda twórcza, ale też część mojej natury.
Mnie jest nawet łatwiej cierpieć za kogoś niż za siebie samego. Bardziej odczuwam, kiedy identyfikuję się z czyimś cierpieniem, niż kiedy próbuję przemyśleć swoje własne życie… Własne życie, nawet mimo dramatów czy nieszczęść, wydaje się być do zniesienia. Natomiast cudze cierpienie zadaje mi ból znacznie większy. Stąd bierze się cała ta twórczość i cały proces identyfikacji.
W “Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego” widać to w najsilniejszym stopniu. Zresztą najlepszym dowodem jest fakt, że kiedy teraz, to jest po 1989 roku, śpiewam “Epitafium…”, Wysocki jest już tylko pretekstem, bo cały ten utwór, cała fabuła, kończąca się słowami “… wrócę, kiedy zacznie się dzień”, w sposób bezpośredni nakłada się na mój życiorys.
(…)
G.P. – Opowiedz jeszcze o scenicznym żywocie “Epitafium…”.

J.K. – Premiera tego utworu odbyła się w Starej Prochowni, jesienią 1980 roku. Miałem ogromną tremę, ale utwór przyjęto znakomicie. Cenzura dała mi spokój, tym bardziej, iż było to już po Sierpniu, już można było o wiele więcej powiedzieć. I od razu ten utwór stał się żelaznym punktem moich występów, bo ludzie zrozumieli. że to nie jest tylko hołd dla Wysockiego, ale że jest to pewna próba syntezy: czym jest Rosja komunistyczna. Aczkolwiek wielu ludzi odbierało też płytko, na zasadzie: “znowu przywala Ruskowi”. Tam jest gwiazda, Stalin, więc… Nic się na to nie poradzi.
Potem piosenka trafiła na festiwal opolski. Stało się tak, że ze Zbyszkiem Łapińskim i Przemkiem Gintrowskim – w trakcie festiwalu – dawaliśmy koncert, który był jedną z imprez towarzyszących. zagraliśmy “Mury” na scenie Teatru im. J. Kochanowskiego. Usłyszeli nas tam dziennikarze i wbrew regułom festiwalowym nagrodzili coś, co nie byłó prezentowane w konkursie. Ta nagroda dziennikarzy dała nam prawo wzięcia udziału w koncercie laureatów.
W amfiteatrze śpiewaliśmy około północy, koncert transmitowała nasza telewizja, a poprzez Interwizję także telewizja moskiewska. Mimo, że były to czasy niespokojne, nikomu nie przyszło do głowy, że w Opolu dojdzie do takiej demonstracji. Wiem, że mój występ narobił wiele szumu chociaż konsekwencji nie znam. Słyszałem tylko, że ktoś z telewizji. został wyrzucony bądź w jakiś inny sposób ukarany.

G.P – Było to jedyne telewizyjne wykonanie “Epitafium…” w tym czasie, czy tak?

J.K. – Tak. utwór ten nigdy nie był emitowany ani w radiu, ani w telewizji. aż chyba do 1989 roku. Takie słowa, jak “na wiece, na wiece” albo “nie ..ufać bezpiece”, to były słowa dyskwalifikujące, to było w owym czasie nie do przyjęcia.

Kilka akapitów dalej:

J.K. – Ale wracając do “Epitafium…”, to z jeszcze jednego powodu był to utwór przełomowy w mojej twórczości. Otóż wraz z nim przyswoiłem formę pastiszu czy konstrukcji własnej, opartej na motywach cudzych. Okazała się być ona formą nośną, przydatną, zwłaszcza gdy mówi się o innych artystach, kiedy chce się przekazać czyjąś filozofię, stylistykę bądź sytuację egzystencjalną.
Z tego samego pnia wywodzi się też “Epitafium dla Brunona Jasieńskiego” i “Rublow” wg filmu Andrzeja Tarkowskiego; z tego samego pnia wywodzą się też piosenki “Aleksander Wat” i “Jan Kochanowski”. One pozostaną zawsze – przynajmniej dla mnie – “sztandarowymi” utworami, bo ich założeniem jest nie tyle opowiedzenie jakiejś historii, ile pokazanie świata cudzymi oczami, tzn. pokazanie wszystkich naszych dramatów, rozterek, śmiesznostek, tragedii przez pryzmat czyjejś osobowości lub czyichś losów: Wysockiego, Wata, Kochanowskiego. Wydaje się, że choć to są tak różne osobowości, łączy je jedno – próba interpretacji świata przez nich postrzeganego, co w moim ujęciu, daje możliwość dyskusji z ludźmi dawno nieżyjącymi, jakby byli obok nas.

Kilka stron dalej:

J.K. – Dzisiaj wiem, że już nie napiszę takiego utworu jak “Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego”, bo w moim wieku już się nie ulega podobnym fascynacjom. Nawet jeśliby pojawiła się postać równie fascynująca jak Wysocki. W młodości był dla mnie źródłem bezustannych inspiracji i twórczych napięć. Później, chyba od czasu emigracji, znalazłem się we własnej łódce. I jeśli nawet wracałem do Wysockiego. to już jako do świadomie wybieranej konwencji. Czasami, kiedy brakowało mi pomysłów, studiowałem jego piosenki, szukałem w nich natchnienia. ale była to już świadoma metoda twórcza, a nie poczucie więzi.