Kuglarze i wisielcy

DLACZEGO CZŁOWIEK ŚMIECHU WIKTORA HUGO?

Przede wszystkim dlatego, iż jest to baśń. Z baśni uczymy się w dzieciństwie podstawowych prawd o życiu, wchodząc w świat baśni formułujemy swoje lęki i nadzieje, nazywamy marzenia. To pozostaje już na cale życie, nawet gdy pojmujemy, że zakończenie naszej baśni nie będzie happy endem.

Następnie dlatego, że jest to baśń o twarzy. O pozornej i prawdziwej tożsamości człowieka, tłumu, społeczeństwa. Hugo poddawał romantycznej, rewolucyjnej krytyce arystokratyczną, pełną hipokryzji praworządność, stanowiącą o potędze Anglii. Powieść miała się początkowo zwać Arystokracja. Dziś już wiemy, że hipokryzja praw tworzonych przez człowieka nie jest domeną jednej tylko klasy społecznej, a ludowi rewolucjoniści potrafią doprowadzić ją do morderczej perfekcji. W dobie wielkich przemian na całym świecie (w zamierzeniu – przemian na lepsze) warto o tym przypomnieć.

Także dlatego, że jest to baśń o pokusie. O pokusie bycia człowiekiem publicznym, co pociąga za sobą zniweczenie prywatności. O pokusie władzy, która wyobcowuje spośród tych, którym pragnęłoby się służyć. O pokusie rozkoszy, która zastępuje miłość. O pokusach życia, które odciągają od refleksji nad jego tragiczną istotą. O ślepocie namiętności i o ułomności ludzkiego doświadczenia.

Wreszcie dlatego, iż jest to traktat o intrydze. Splot indywidualnych ambicji i dążeń, szlachetnych i podłych, wzniosłych i niskich, jak w szekspirowskich kronikach musi doprowadzić do tragedii i klęski zarówno winnych jak i niewinnych. “Podrzędnych istot” i “potężnych szermierzy”. Intryga i manipulacja – wyzwala im jedynie proces konfrontacji postaw. Jeśli są to postawy w obronie wartości – powstaje sytuacja tragiczna. Gdzie nie ma wartości – nie ma tragedii, która pozwala przecież określić sens istnienia. W naszych czasach, czasach relatywizacji wartości, słowa “tragedia” używa się więc przy okazji klęsk żywiołowych i przegranych zawodów sportowych.

Na koniec kilka słów o podobieństwach i różnicach pomiędzy powieścią (baśnią) a dramatem muzycznym.

W naszej wersji pozostały – intryga i czołowe postaci. Zniknęła natomiast romantyczna wiara Wiktora Hugo w dziejową sprawiedliwość, która spotyka uciskane ludy oraz obszerne w powieści dygresje i refleksje na temat mechanizmów historii nabyliśmy w dwudziestym wieku. Straszliwie uśmiechnięty bohater żyje w każdym z nas, bowiem ironia i szyderstwo, jak ktoś trafnie zauważył, jest ostatnią bronią bezsilnych.

Jacek Kaczmarski
25 czerwca 1994