Arka Noego

exegi monumentum aere perennius
regalique situ pyramidum altius
quod non imber edax non aquilo impotens
possit dirvere avt innumerabilis

Kolejną cegiełką owego pomnika niech będzie wydawnictwo, które oddajemy słuchaczom do rąk dziś, w kontekście kolejnej rocznicy.

„Arka Noego” to wydawnictwo zbiorcze, trzecie, po „Synu marnotrawnym” i „Suplemencie” poświęcone twórczości Jacka Kaczmarskiego.

„Syn marnotrawny” zawiera wszystkie oficjalnie wydane płyty. Począwszy od Murów, nagranych w studio Polskiego Radia w 1979 r., aż po Mimochodem nagrane w sali koncertowej Polskiego Radio w roku 2001. Znający życiorys Jacka Kaczmarskiego wiedzą, że te 23 lata były bardzo burzliwym wydawniczo okresem. Począwszy od wycofanego na przemiał Krzyku, płyt nagrywanych w rozmaitych miejscach globu od Australii po Szwecję, poprzez odtwarzanie z magnetofonowych koncertowych nagrań Muzeum i Raju aż po także odtwarzaną z niestudyjnych nagrań Stajenkę.

Płyty zbioru „Syn marnotrawny” nie zawierają całej twórczości Jacka Kaczmarskiego – z tych samych powodów, dla których część płyt doczekała się oficjalnego wydania dopiero po wielu latach, inne nie były wydawane w Polsce – część programów nigdy nie została nagrana studyjnie. Nie oznacza to, że utwory wchodzące w ich skład nie są znane słuchaczom – zostały nagrane na przekrojowych płytach koncertowych, których w dyskografii Jacka Kaczmarskiego jest kilka, z różnych okresów twórczości – na tej zasadzie dobrane zostały utwory na Carmagnoli, Strąceniu Aniołów, Litanii, Live, 20 (5) lat później, Złotej kolekcji. Pozostałe znane są z drugoobiegowych kaset, niektórzy pamiętają je z zagłuszanych audycji Radia Wolna Europa, a inni sami nie wiedzą skąd znają – a znają.

„Suplement” to zestaw wszystkich tych „nie wiadomo skąd” znanych lub nieznanych utworów. Na sześciu płytach można znaleźć każdą piosenkę Jacka Kaczmarskiego gdzieś kiedyś zasłyszaną czy znalezioną w jakimś śpiewniku. Kryterium doboru utworów była ich nieobecność w zbiorze „Syn marnotrawny”, dzięki czemu udało się całą wcześniej nieopublikowaną spuściznę Kaczmarskiego zamknąć w sześciu płytach, ale nie udało się przy tym odtworzyć innego istotnego aspektu jego twórczości – spójności i kształtu programów. „Arką Noego” – wydawnictwem, które macie Państwo w rękach – mamy ambicję i tę lukę uzupełnić.

Czym jest pojęcie „program” dla Jacka Kaczmarskiego? Jak wielu poetów grupował on swoje utwory w cykle połączone myślą przewodnią, stanowiące zamknięte całości, których sens wykraczał poza prostą sumę treści poszczególnych utworów. W jego przypadku dodatkową spoistością takiego cyklu była kreacja sceniczna łącząca te utwory w konkretne „tu i teraz” zamykające słuchaczy na godzinę, dwie – w konkretnej tematyce, klimacie i narzucając kolejność i dramaturgię sceniczną całości. Dodatkowo łączyły poszczególne utwory komentarze i zapowiedzi podpowiadające ścieżkę interpretacyjną, albo przeciwnie — poszerzające pole interpretacji konkretnych utworów.

Pierwsze programy, prezentowane na scenie z Przemysławem Gintrowskim i Zbigniewem Łapińskim narzuciły słuchaczom intuicyjne zrozumienie koncepcji programu: · Muzeum – opisuje prawie dwadzieścia obrazów polskiego malarstwa historycznego z ostatnich 200 lat historii (wyjątek stanowią Osły i ludzie wg Goi) · Raj – odwołuje się do wątków biblijnych Były to spójne koncepcje tematyczne i sceniczne, w przypadku Raju pomyślane wręcz jako widowisko wizualno-muzyczne.

Później, na emigracji, Kaczmarski pozostał wierny swojej koncepcji tworzenia wierszy w ramach konkretnych cykli programowych, ale okoliczności prezentowania twórczości uległy zmianie, co rzutowało na odbiór utworów przez publiczność. Dwa programy pisane w Polsce (Niewolnicy i 90 dni spokoju) zostały zarzucone przez Kaczmarskiego ze względu na wydarzenia historyczne, które zdezaktualizowały ich wymowę. „Na przełomie 1979 i 1980 roku (…) rozpocząłem pisanie programu pod tytułem Niewolnicy, który, wykorzystując realia świata antycznego, mówić miał o ubezwłasnowolnieniu polskiego społeczeństwa, od robotników począwszy, na środowisku artystycznym i naukowym kończąc. Program nigdy nie został ukończony, gdyż wydarzenia lat 80-81 zaprzeczyły jego aktualności. Pozostały jednak piosenki, które nie utraciły swojej aktualności, a nawet, niestety, z upływem lat stały się jeszcze bardziej aktualne.”

Pierwsze emigracyjne programy, Zbroja i Przejście Polaków przez Morze Czerwone skrystalizowały się w czasie, kiedy Kaczmarski koncertował na emigracji. Wymowa ich została przytłoczona zapotrzebowaniem na znane, ważne, rozpoznawalne utwory z poprzednich programów.

Następne programy, Mój zodiak i Notatnik australijski były to cykle koncepcyjne, które nie doczekały się jednak oprawy muzycznej i nie były w związku z tym nigdy przedmiotem „opowieści scenicznej” funkcjonując jako cykl wierszy po prostu.

Piosenki, które znamy z płyty Kosmopolak pisane są niejako na marginesie poematu pod tym samym tytułem. Tematycznie są sobie bliskie, kwestia układu i spójności całości pozostaje jednak drugorzędna, jako że specyfika pracy w RWE wymusiła na Kaczmarskim inny niż uprzednio harmonogram twórczy – przedstawiał swoje piosenki w cotygodniowych audycjach, a materiał na kasetę (pierwotnie Kosmopolak wydany był w drugim obiegu na przełomie 1987 i 1988 roku, potem ten sam materiał wydał już oficjalnie Pomaton) został wybrany z nagrań rejestrowanych na rozmaitych sesjach w studio RWE. Podobnie rzecz się miała z Dziećmi Hioba i Głupim Jasiem.

W czasie pracy Kaczmarskiego w RWE powstał jeszcze szereg utworów, które nie znalazły się w żadnym z tych zbiorów, funkcjonowały na falach eteru, a miejsce w oficjalnej dyskografii znalazły dopiero podczas powstawania „Suplementu”.

Dopiero w 1992 roku wraca w twórczości Kaczmarskiego formuła, od której zaczął swoją drogę artystyczną: powstaje zwarty program o określonej tematyce, nagrany studyjnie i prezentowany scenicznie na około pięćdziesięciu koncertach w całej Polsce. Wojna postu z karnawałem funkcjonuje wśród słuchaczy Jacka jako słowo-klucz oznaczające nie tylko konkretną płytę czy okres twórczości poety, ale pewne postawy życiowe, problemy i wizje. Podobnie Sarmatia, która powstała rok później. Charakterystyczna dla Kaczmarskiego jest też pewna łączność tematyczna kolejnych programów. Tak samo jak w przypadku Zbroi i Przejścia Polaków przez Morze Czerwone, a później Dwóch Skał i Mimochodem – pierwszy stanowi wprowadzenie i tworzy swoisty „klimat intelektualny” dla drugiego.

Kolejny program jest zjawiskiem unikatowym w twórczości Kaczmarskiego. Jest to cykl pastorałek, czyli program bardzo specyficzny, czerpiący siłę z konwencji pieśni kolędowych, choć w prezentowanym w piosenkach spojrzeniu na sacrum silnie odciska się charakterystyczny dla Kaczmarskiego punkt widzenia „odmiennych mową, wiarą, obyczajem”.

W następnych programach zauważymy pewną odmianę tematyczną: sztafaż historyczny ustępuje miejsca rozważaniom nie odwołującym się do tej konwencji, choć oczywiście poszczególne piosenki wykorzystują skojarzenia historyczne i malarskie i wymagają od słuchacza równej erudycji, co poprzednie. Programy jako takie nie są jednak osadzone w konwencji historycznej, przez co myśl przewodnia staje się na pierwszy rzut oka trudniejsza do uchwycenia.

Od powrotu do Polski prezentacja słuchaczom nowych piosenek odbywa się w rytmie wydawania kolejnych płyt i koncertów prezentujących materiał płyty, a każda z nich jest zamkniętym spójnym programem. Oczywiście na koncertach pojawiają się także najważniejsze piosenki z poprzednich programów. Publiczność, tak samo jak ta emigracyjna dziesięć lat wcześniej oczekuje, oprócz nowych piosenek, także tych wcześniejszych, znanych, ważnych. Na koncertach są jednak wydzielone w osobny blok, pojawiając się po części związanej z nowym programem. Powstają też płyty przekrojowe, niezwiązane z żadnym konkretnym programem, oraz płyta w konwencji różnej od klasycznej, jaką jest Bankiet.

„Arka Noego” składa się z trzech części. Pierwsza i druga to odpowiednio „Syn marnotrawny” i „Suplement” – w kształcie, w jakim funkcjonują jako samodzielne wydawnictwa. Trzecia część to osiem płyt: Zbroja i Przejście Polaków przez Morze Czerwone – dwa niewydane dotychczas programy, Między nami – album zawarty w „Synu marnotrawnym”, ale tutaj w klasycznej (a dla wielu miłośników twórczości Jacka – kanonicznej) wersji wykonawczej (live, na gitarę i głos) oraz pięć płyt zawierających materiał z archiwum Radia Wolna Europa – „Kwadranse Jacka Kaczmarskiego”, czyli piosenki z rozbudowanym, autorskim komentarzem.

Iwona Grabska, Krzysztof Nowak.